ابومحمد عبداللَّه ابن قتیبه ی دینوری

ملیت :  ایرانی   -  قرن : 3 منبع : اثرآفرینان (جلد اول-ششم)

(276 -213 ق)، فرهنگ‏نویس، زبان‏شناس، نویسنده، محدث و مفسر. از مردم مرو بود. نزد استادانى چون اسحاق بن راهویه، ابوحاتم سهل بن محمد سجستانى و عباس بن فرج ریاشى درس خواند. بیشترین تأثیر را از ابن‏مقفع و ارسطو پذیرفت. آثار جاحظ را خوب مى‏شناخت. شكوفایى او با جنبش سنت‏گرایى متوكل همزمان بود. وى توانست با پاره‏اى از نوشته‏هاى خود از اصلاحات متوكل پشتیبانى كند، و در اندك زمانى سخنگوى این مذهب شود. در 236 ق قاضى دینور شد و بعد از آن همین سمت را در بصره داشت تا زنگیان، شهر را تاراج كردند. ابن‏قتیبه پس از آن تمام همّ خود را بر سر تدریس گذاشت. وى علاوه بر پایگاه بلندى كه در میان اهل سنت داشت، پایه‏گذار مكتب زبان‏شناسى بغداد بود كه مكتبى آمیخته از مكاتب نحوى كوفه و بصره به شمار مى‏رفت. وى سومین نثرنویس بزرگ عرب پس از ابن‏مقفع و جاحظ است. آوازه‏ى او در عرب به خاطر توانایى وى در نگارش آثار ادبى است كه گونه‏اى انسان‏گرایى را در جریانهاى فكرى آن زمان نشان مى‏دهد. پسرش، احمد، و قاسم بن اصنع و عبدالرحمان شكرى از شاگردان او بودند. آثار او تا مصر نیز رفت. از آثارش: «ادب الكاتب»، كتابى واژگانى است براى دبیران كه پیشگفتار پرآوازه‏ى آن بیانیه‏اى فرنگى- سیاسى است؛ «كتاب الانواء» درباره‏ى گاهنامه اخترشناسى با اطلاعاتى درباره‏ى برجهاى دوازده‏گانه، كهكشان راه شیرى و پیكره‏هاى آسمانى كه تمام متن كتاب باقى مانده است؛ «المعارف»، در شناخت و شرح رجال؛ «الشعر والشعراء» برگزیده‏ى شعر عرب به ترتیب زمان حیات شاعران كه پیشگفتار آن بیانیه‏ى مكتب نئوكلاسیك شمرده مى‏شود؛ «تفسیر غریب قرآن»، تفسیر واژگانى بر آیه‏هاى دشوار؛ «تأویل مختلف الحدیث»، بزرگ‏ترین اثر كلامى ابن‏قتیبه كه در آن شرح اندیشه‏هاى دینى و سیاسى و باورهاى وى آمده است؛ «تأویل القرآن»، در معانى و بیان و اعجاز قرآن؛ «عیون الاخبار»، مجموعه‏ى بزرگ ادبى؛ «غریب الحدیث»، شرحى لغوى بر حدیث از پیامبر (ص) تا معاویه؛ «اعلام النبوة»؛ «الامامة والسیاسة»؛ «جامع النحو».